Γενικές πληροφορίες για το Aedes aegypti (Diptera: Culicidae)

Γενικές πληροφορίες για το Aedes aegypti (Diptera: Culicidae)

Εισαγωγή

H ελεύθερη διακίνηση αγαθών και ανθρώπων μέσω του εμπορίου και των ταξιδιών έχει διευκολύνει την εξάπλωση των μη ιθαγενών ειδών (non-native species) σε ολόκληρη τη γη. Τα φυτά και τα ζώα που εισέρχονται σε νέους βιότοπους μπορούν να αλλοιώσουν τη φυσική χλωρίδα ή πανίδα και να βλάψουν το περιβάλλον ακόμη και τον άνθρωπο. Οι εν λόγω οργανισμοί είναι γνωστοί ως «χωροκατακτητικά είδη» (invasive species). Ειδικότερα για τα κουνούπια, αρκετά είναι τα είδη τα οποία είναι χωροκατακτητικά (invasive mosquito species-IMS) και έχοντας εισαχθεί στην Ευρωπαϊκή επικράτεια βρήκαν ιδανικές περιβαλλοντικές και κλιματολογικές συνθήκες. Ένας εκπρόσωπος της ομάδας αυτής είναι και το Ασιατικό κουνούπι τίγρης (Aedes albopictus).

Σύμφωνα και με την ετήσια εγκύκλιο (2023) του Υπουργείου Υγείας για τα Προγράμματα Ολοκληρωμένης Διαχείρισης των κουνουπιών στην Γαλλία, το 2022, καταγράφτηκαν περισσότερες από 40 περιπτώσεις εγχώριας μετάδοση του Δάγκειου πυρετού με διαβιβαστή το Aedes albopictus (κν. Ασιατικό κουνούπι τίγρης). Παράλληλα η Δημοκρατία της Κύπρου ανακοίνωσε ότι εντοπίστηκε ένα νέο χωροκατακτητικό είδος το Aedes aegypti (κν. κουνούπι κίτρινου πυρετού). Αν και στο παρελθόν το συγκεκριμένο είδος εντοπίζονταν σε πολλές χώρες της Ευρώπης μέχρι και γενικότερα της λεκάνης της Μεσογείου (και στην Ελλάδα μέσα προς τέλη της δεκαετίας του ’60), τα τελευταία χρόνια η παρουσία του εντοπίζεται στις περιοχές μεταξύ της Γεωργίας και Τουρκίας, ενώ στην Ευρώπη στις νήσους Μαδέιρα (Πορτογαλία) και στα Κανάρια νησιά (Ισπανία).

Ως εκ τούτου, η εγκατάσταση του κουνουπιού Aedes albopictus σε πολλές περιοχές της χώρας μας και ο κίνδυνος εισαγωγής του είδους Aedes aegypti, ειδών κουνουπιών που αποτελούν διαβιβαστές των ιών Δάγκειου πυρετού, Zika και Chikungunya, καθιστά επιτακτική την ανάγκη λήψης μέτρων για την επιτήρηση και τον έλεγχο και αυτού του γένους κουνουπιών, με ιδιαίτερη προσοχή και ενισχυμένη επιτήρηση σε περιοχές που αποτελούν δυνητικές πύλες εισόδου του κουνουπιού Aedes aegypti (π.χ. αεροδρόμια, λιμάνια).

Εστίες αναπαραγωγής του

Το Aedes aegypti είναι ενδημικό δασικών περιοχών και χρησιμοποιεί φυσικές εστίες νερού για την ανάπτυξη των προνυμφών του, όπως είναι π.χ. οι τρύπες δέντρων, κοιλότητες στο ριζικό σύστημα δένδρων κτλ. Τα αυγά του τοποθετούνται πάνω ή κοντά στην επιφάνεια του νερού και είναι γενικά ανθεκτικά στην ξήρανση. Η δραστηριότητα του είδους εμφανίζεται τόσο κατά τη διάρκεια της ημέρας όσο και κατά το σούρουπο.

Όμως με την εξάπλωση και προσαρμογή του στον αστικό και περιαστικό ιστό μπορεί να χρησιμοποιεί επιπλέον κι ένα ευρύ φάσμα «τεχνητών εστιών», όπως βάζα, ανοικτές δεξαμενές νερού και ελαστικά. Χαρακτηριστικό είναι ότι μπορεί να χρησιμοποιήσει ως εστίες αναπαραγωγής τόσο εσωτερικά όσο και εξωτερικά δοχεία νερού ακόμα και στην ίδια περιοχή. Επίσης, κατά την προσαρμογή του στο αστικό οικοσύστημα μπορεί να χρησιμοποιεί και τα ενδιαιτήματα υπόγειων υδάτων, όπως είναι π.χ. οι σηπτικές δεξαμενές. Η μεγάλη προσαρμοστικότητά του τόσο σε φυσικά όσο και σε αστικά ενδιαιτήματα οδηγεί σε αύξηση του πληθυσμού του δυσχεραίνοντας ταυτόχρονα τη διαχείρισή του.

Το Aedes aegypti εντοπίζεται συνήθως στα 100 μέτρα από οικισμούς (Εικόνα 1), αν και ορισμένες μελέτες έχουν δείξει ότι οι εστίες αναπαραγωγής μπορούν επίσης να βρεθούν και σε μεγαλύτερη απόσταση από τις ανθρώπινες κατοικίες.

Εικόνα 1. Τα κυριότερα σημεία που εντοπίζονται οι εστίες αναπαραγωγής των κουνουπιών.  (διαθέσιμο από το Mosquito Alert, https://mosquitoalert.conops.gr)

Το Aedes aegypti, σε αντίθεση με το Aedes albopictus, δεν είναι σε θέση να διαχειμάσει (δλδ να επιβιώσει τον χειμώνα στο στάδιο του αυγού) και αυτό περιορίζει την ικανότητά του να εγκατασταθεί σε βορειότερες εύκρατες περιοχές. Ο ανταγωνισμός μεταξύ των ειδών αυτών έχει επίσης αποδειχθεί ότι έχει αντίκτυπο τόσο στην κατανομή όσο και την αφθονία τους. Σε μερικές περιοχές όπου το Aedes aegypti είναι ενδημικό είδος παρατηρείται η μείωση του πληθυσμού του κατά την εισβολή του Aedes albopictus (ισχύει και το αντίστροφο).

 

Μορφολογικοί χαρακτήρες και παρόμοια είδη

Τα ενήλικα κουνούπια του είδους Aedes aegypti είναι σχετικά μικρά και έχουν πόδια μαύρα με λευκούς δακτυλίους καθώς και χαρακτηριστικό λευκό μοτίβο σε σχήμα λύρας στον θώρακα. Μπορεί να συγχέεται με άλλα χωροκατακτητικά όπως το Aedes albopictus (κν Ασιατικό κουνούπι τίγρης), το Aedes japonicus) ή το ιθαγενές είδος Aedes cretinus (κν. Μεσογειακό κουνούπι τίγρης που εντοπίζεται στην Κύπρο, την Ελλάδα και την Τουρκία) (Εικόνα 2). Το Aedes aegypti λαμβάνει αίμα από θηλαστικά, με προτίμηση στον άνθρωπο, αλλά μπορεί να έχει και πιθανώς εναλλακτικούς ξενιστές συμπεριλαμβανομένων τρωκτικών, πτηνών και μερικών μικρών θηλαστικών. Χαρακτηριστικό της βιολογίας του είδους αυτού είναι ότι προκαλεί έντονη ενόχληση και λαμβάνει αίμα περισσότερες από μία φορές κατά τη διάρκεια ενός γονοτροφικού κύκλου (δλδ ο κύκλος από τη λήψη αίματος – έως και την παραγωγής αυγών), γεγονός που έχει άμεση επίπτωση και στη μετάδοση ασθενειών.

Εικόνα 2. Μορφολογικοί χαρακτήρες του Aedes aegypti και των χωροκατακτητικών κουνουπιών. (διαθέσιμο από το Mosquito Alert, https://mosquitoalert.conops.gr)

Γεωγραφική εξάπλωσή του

Η εξάπλωση του Aedes aegypti οφείλεται σε μεγάλο βαθμό στην ανάπτυξη του διεθνούς εμπορίου και των ταξιδιών. Ιστορικά, έχει μετακινηθεί μεταξύ των ηπείρων με πλοία και σήμερα θεωρείται ένα από τα πιο κοινά είδη κουνουπιών παγκοσμίως. Η εισβολή του στην Αμερική και τη Μεσόγειο θεωρείται ότι έγινε στο παρελθόν μέσω πλοίων που προέρχονταν από χώρες της Αφρικής.

Να σημειωθεί ότι κατά το παρελθόν το συγκεκριμένο είδος είχε εγκατασταθεί στη νότια Ευρώπη (συμπεριλαμβανομένης και της Ελλάδας), από τα τέλη του 18ου έως τα μέσα του 20ου αιώνα. Ιστορικά το Aedes aegypti έχει αναφερθεί: σε όλες οι χώρες της Μεσογείου (Ευρώπη, Μέση Ανατολή και Βόρεια Αφρική), στον Καύκασο (Νότια Ρωσία, Γεωργία, Αζερμπαϊτζάν), στην ηπειρωτική Πορτογαλία και στα δύο αρχιπελάγη του Ατλαντικού (Κανάριοι Νήσοι και Αζόρες). Η τωρινή εξάπλωση του Aedes aegypti στην Ευρώπη και τις γειτονικές της χώρες, ως τις αρχές του 2023, παρουσιάζεται στην Εικόνα 3. Αναλυτικότερα, εντοπίζεται σε συγκεκριμένες περιοχές μεταξύ της Γεωργίας και Τουρκίας, ενώ στην Ευρώπη στις νήσους Μαδέιρα (Πορτογαλία) και στα Κανάρια νησιά (Ισπανία). Εκτός της Ευρώπης και των γειτονικών περιοχών της, το συγκεκριμένο είδος εξαπλώνεται σε τροπικές και ορισμένες υποτροπικές περιοχές (Νοτιοανατολικές Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής, Μέση Ανατολή, Νοτιοανατολική Ασία, Νησιά του Ειρηνικού και της Ινδίας και Βόρεια Αυστραλία)

Εικόνα 3: Χάρτης της παρουσίας του Aedes aegypti έως τον Φεβρουάριο 2023 σύμφωνα με το έργο VectorNet που συγχρηματοδοτείται από το Ευρωπαϊκό Κέντρο Πρόληψης και Ελέγχου Νόσων (ECDC) και την Ευρωπαϊκή Αρχή για την Ασφάλεια των Τροφίμων (EFSA) για την παρακολούθηση και χαρτογράφηση χωροκατακτητικών ειδών κουνουπιών και δυνητικών φορέων κουνουπιών. [Πηγή χάρτη: https://www.ecdc.europa.eu/en/publications-data/aedes-aegypti-current-known-distribution-february-2023 ]

Πιθανή μελλοντική επανεγκατάστασή του

Σε αντίθεση με το Αedes albopictus (Ασιατικό κουνούπι τίγρης), η ικανότητα του Aedes aegypti να εγκατασταθεί σε πιο εύκρατες περιοχές είναι επί του παρόντος περιορισμένη, λόγω της δύσκολης προσαρμογής του στους εύκρατους χειμώνες και του υψηλού ποσοστού θνησιμότητας των αυγών του όταν εκτίθενται σε παγετό.

Ωστόσο, μελέτες δείχνουν ότι δεν υπάρχουν περιοριστικοί παράγοντες της εγκατάστασής του σε ολόκληρη τη Μεσόγειο (σημ. δεν υπάρχουν κλιματολογικοί ή οικολογικοί λόγοι που να εμποδίζουν την επανεγκατάστασή του). Παράκτιες περιοχές της Μεσογείου, της Μαύρης Θάλασσας και της Κασπίας Θάλασσας, καθώς και περιοχές κατά μήκος μεγάλων πεδινών ποταμών (Έβρος, Γκαρόν, Ροδανός και Πάδος) έχουν προσδιοριστεί ως κατάλληλοι βιότοποι για το Aedes aegypti. Επιπλέον, είναι πιθανή και η περαιτέρω εξάπλωσή του προς τα βόρεια ως αποτέλεσμα της  παγκόσμιας κλιματικής κρίσης.

 

Υγειονομική σημασία

Το Aedes aegypti είναι παγκοσμίως γνωστό ως διαβιβαστής διαφόρων ιών συμπεριλαμβανομένων του κίτρινου πυρετού, του Δάγκειου πυρετού, του Chikungunya και του ιού Zika (θεωρείται καλύτερος διαβιβαστής σε σχέση με το Aedes albopictus – κν Ασιατικό κουνούπι τίγρης).

Θα πρέπει να σημειωθεί ότι για τις συγκεκριμένες ασθένειες στην Ευρώπη, καταγράφονται κάθε χρόνο κρούσματα τα οποία, ωστόσο, είναι κατά κύριο λόγο εισαγόμενα. Πρόκειται δηλαδή για Ευρωπαίους πολίτες που ταξιδεύουν σε χώρες που έχουν εγχώρια μετάδοση των συγκεκριμένων ασθενειών και επιστρέφοντας νοσούν στη χώρα όπου διαβιούν.

 

Ολοκληρωμένη διαχείρισή του

Αν και το συγκεκριμένο είδος κουνουπιού δεν καταγράφεται πια στην Ελλάδα, η Εγκύκλιος του Υπουργείου Υγείας για τα Προγράμματα Ολοκληρωμένης Διαχείρισης των κουνουπιών για το 2023 κάνει αναφορά για την εντομολογική επαγρύπνηση αναφορικά με το Aedes aegypti (https://www.conops.gr/wp-content/uploads/2023/03/Εγκύκλιος-Κουνούπια-2023-9Π8Α465ΦΥΟ-ΛΗΤ.pdf). Ο κυριότερος λόγος είναι ότι το 2022 η Κύπρος ανακοίνωσε ότι «εντοπίστηκε ένα νέο χωροκατακτητικό είδος, το Aedes aegypti». Ταυτόχρονα στη Γαλλία υπήρξε εμφάνιση εγχώριων κρουσμάτων Δάγκειου πυρετού (πολίτες που δεν μετακινήθηκαν ποτέ εκτός της χώρας), με κύριο διαβιβαστή το Ασιατικό κουνούπι τίγρης, γεγονός που δημιουργεί μεγάλη ανησυχία στις Ευρωπαϊκές χώρες.

Μείωση  εστιών ανάπτυξης και έλεγχος ενηλίκων

Το Aedes aegypti ευνοείται στα αστικά περιβάλλοντα όπου υπάρχουν πολλά σημεία με νερό κατάλληλα για ωοτοκία. Επομένως, η εξάπλωση αυτού του είδους ευνοείται σε μεγάλο βαθμό από ανθρώπινες δραστηριότητες (π.χ. αποθήκευση νερού σε ανοιχτά δοχεία, άρδευση καλλωπιστικών φυτών στα σπίτια κτλ) και για το λόγο αυτό θα πρέπει η διαχείριση εστιών να βρίσκεται στο επίκεντρο των μεθόδων ελέγχου. Η καταπολέμησή του αποτελεί μια πρόκληση λόγω των πολυάριθμων σημείων όπου το Aedes aegypti γεννά αυγά καθώς στα αστικά περιβάλλοντα αυτά περιλαμβάνουν ιδιωτικούς χώρους με δυσκολία πρόσβασης.

Ιστορικά, έχουν γίνει προσπάθειες για την αντιμετώπιση του δάγκειου και κίτρινου πυρετού μέσω προγραμμάτων που ως στόχο είχαν ακόμα και την εξάλειψη του Aedes aegypti. Σε πολλές περιπτώσεις τα προγράμματα αυτά δεν ήταν πάντα επιτυχή και η εγκατάλειψη των προσπαθειών οδήγησε στην επανεμφάνιση των ασθενειών που σχετίζονται με αυτό το κουνούπι. Επίσης να σημειωθεί ότι το Aedes aegypti δραστηριοποιείται περισσότερο σε εσωτερικούς χώρους, οπότε και οι εφαρμογές υπολειμματικού ψεκασμού (εντομοκτόνα) σε εξωτερικούς χώρους δεν είναι πάντα αποτελεσματικοί.

 

Ολοκληρωμένο πρόγραμμα ελέγχου

Η εφαρμογή μιας ολοκληρωμένης στρατηγικής ελέγχου κατά των χωροκατακτητικών ειδών κουνουπιών θα πρέπει να λαμβάνει υπόψη τα είδη, την βιοοικολογία τους και τα προβλήματα που δημιουργούν στη δημόσια υγεία (π.χ. όχληση ή/και μετάδοση ασθενειών). Κατά γενικό κανόνα, μια ολοκληρωμένη στρατηγική ελέγχου απαιτεί συντονισμένη συμμετοχή των τοπικών αρχών, των ιδιωτικών εταίρων, της οργανωμένης κοινωνίας και των κοινοτήτων αλλά και του κάθε πολίτη ξεχωριστά, ο οποίος έχει την ευθύνη του ιδιωτικού του χώρου.

Παραδοσιακές μέθοδοι, όπως η εφαρμογή εντομοκτόνων εφαρμόζονται συνήθως από τους δήμους για τη μείωση των πληθυσμών ειδών του γένους Aedes, αλλά με περιορισμένη επιτυχία, πιθανώς λόγω της ελλιπούς συμμετοχής της κοινότητας και της έλλειψης συντονισμού και συγχρονισμένης εφαρμογής.

Επίσης, σημαντικά αποτελέσματα στη μείωση του πληθυσμού του μπορούν να επιτευχθούν και μέσω των στείρων κουνουπιών. Η τεχνική αυτή βασίζεται στην εξαπόλυση στειρωμένων αρσενικών εντόμων, των οποίων η στείρωση επιτυγχάνεται με μεθόδους που βασίζονται στη χρήση ραδιενέργειας, κυρίως με X-rays (από μηχανήματα όμοια με αυτά που υπάρχουν σε νοσοκομεία και ιατρικά κέντρα) και όχι με γενετικές μεθόδους. Τα εξαπολυθέντα αρσενικά έντομα συζευγνύονται με τα θηλυκά των φυσικών πληθυσμών και επάγουν στείρωση με αποτέλεσμα είναι να μην παραχθούν απόγονοι (απόθεση μη γόνιμων αυγών από τα θηλυκά). Αν και η συγκεκριμένη τεχνική είναι ακόμα σε πρωταρχικό στάδιο, έχει δώσει αξιόλογα αποτελέσματα και αναμένεται στο μέλλον ότι θα είναι ένα ακόμα χρήσιμο «εργαλείο» έναντι της διαχείρισης των κουνουπιών. Για περισσότερες πληροφορίες σχετικά με τη μέθοδο αυτή μπορείτε να δείτε εδώ https://www.mosquitosit.gr.

Προτεινόμενες βιβλιογραφικές πηγές: